معماری ایران در دوره های مختلف

معماری ایران در دوره های مختلف:

معماری ایران که با قدمتی هزاران ساله، خود یکی از بهترین نشانه‌های تمدن با شکوه این خاک عزیز است در حقیقت به دو دوره تاریخی تقسیم می‌شود که هر یک دارای ویژگی‌های خاص خود می‌باشد؛ معماری ایران پیش از اسلام که دارای دو سبک یا شیوه‌است، شیوه پارتی و شیوه پارسی و معماری ایران در دوره اسلامی که به چهار سبک خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تقسیم می‌شود. ما در این مقاله از «آسامید» به بررسی اجمالی معماری ایران در دوره‌های مختلف می‌پردازیم.

معماری ایران با قدمتی بیش از هزار سال، با شگفتی ها و زیبایی هایی که دارد، یکی از سبک های بی مانند معماری در جهان را به خود اختصاص داده است. و می تواند یک موضوع بسیار طولانی  باشد. ما در این مقاله  قصد داریم معماری ایران در دوره های مختلف را مورد بررسی قرار دهیم.

پیشینه معماری ایران

ایرانیان از زمان باستان تا حد امکان قالب های گل را تحت پوشش قرار می دادند و اجازه می دادند که زمین، ملات سنگ وگچ، آجر، سنگ و غیره را خشک کند. حتی پس از گذشت 3000 سال، عناصر خاص طراحی معماری ایرانی همچنان باقی مانده اند. این عناصر شامل گنبد های عظیم، حیاط های بزرگ در ورودی، حیاط های داخلی و استخر، ورودی های زاویه دار و تزیینات وسیع است. علاوه بر نفوذ آب و هوا و مواد و مصالح موجود، اهداف مذهبی و فرهنگ های محیطی و مشتریان، نیز نقش مهمی در توسعه ی معماری ایفا کردند. چشم انداز های طبیعی، مانند کوه ها نیز هم از لحاظ فیزیکی و هم سمبلیک، منبع الهامات در معماری ایران بوده اند. از زمان زرتشتیان، زیبایی در ارتباط با نور بود. در هنر معماری ایران، از ابهام دوری و به روشنایی توجه ویژه ای شده است. زیبایی برای ایرانیان باستان، مانند هر تمدن باستانی دیگر، یک ویژگی الهی بود.

توسعه معماری ایران

پیدایش روستاهای کشاورزی که به 6000 تا 8000 هزار سال پیش از میلاد بر می گردد، به عنوان پیش نیاز لازم برای معماری ایرانی شناخته شده است. از هزاره ی پنجم، در تپه ها ، کلبه ها شروع به ساخته شدن کردند. در مرحله ی بعد، آجر و اطاق ها نمایان شدند و سپس آجر های رنگی پدید آمدند. و به همین ترتیب، رفته رفته ساختمان ها و سازه های مدرن تر پدیدار شدند.

معماری هخامنشی

معماری هخامنشی، ترکیبی از معماری آشوری، مصر و یونانی بود. چیزی که معماری هخامنشی را متمایز از سبک های دیگر می کرد، سبک خاص آن با سلیقه و معانی محلی بود. همچنین سه عنصر اصلی کاملا ایرانی یعنی ستون ها، مقبره های سنگی و پلکانی بیرونی در معماری آن دوران وجود داشت. ستون های ساخته شده در تمدن های باستانی مختلف، آنهایی که در هخامنشی ساخته شدند، ظریف بوده و با فاصله های نسبتا بزرگ از هم قرار گرفته اند. ستون ها، سنگ فرش ها، کتیبه ها، تراس ها، برج های سنگی و همچنین پایه های سنگی، الگوهای بارزی از معماری اولیه هخامنشی بودند.

معماری سلوکی

در طول دوره ی سلوکیان، طرح های هلنیستی (هلنیسم: یونانی گرایی) در معماری ایران غالب گردید، اما هرگز به طور کامل جذب نشد. در مناطقی که اجتماع یونانیان و مقدونیه بود، شهر ها با طرح های هندسی یونانی ساخته و  همچنین معابد بر پایه ی مدل های یونانی بنا شدند و عناصر مشخصه ی طراحی یونانی برای تزیین به کار گرفته شد.

معماری ایرانی پس از اسلام

پس از اسلام شکل های قدرتمند معماری توسعه یافته و از زیبایی بیش از حد بهره مند شدند. اولویت معماری در این دوران بیشتر به سمت مساجد سوق پیدا کرد. مساجدی که باید برای قرن ها ماندگار می شدند و ایستادگی می کردند.

مساجد در معماری ایران به دو شکل عمده بنا شدند:

مساجد با محراب های نماز پر از ستون

مساجد کوچک تر متشکل از یک تالار گنبد دار

در این دوران، ایرانی ها تلاش خود را بر احیای میراث خویش در معماری مانند طاق های بشکه ای، سقف های هلالی، آجر کاری های بزرگ و طاق های بیضی شکل متمرکز کردند. آجر کاری با نقش و نگار های مختلف و در برخی اوقات گچ کاری روی آجر ها از خصوصیات معماری فارسی در اوایل پیدایش اسلام است.

معماری سلجوقیان

در دوران سلجوقیان ساخت مساجد همچنان کانون اصلی معماری ایران بود. اتاق های گنبدی نیز به الگوی اصلی معماری در این دوران تبدیل شد و پس از آن، الگوی چهار ایوان به عنوان طرح اصلی در ساختمان مساجد قرار گرفت. آجر و خاک رس در رنگ های روشن و آبی تیره ، به عنوان عناصر مهم معماری در دوره ی سلجوقیه شناخته شد. متخصصین  و کارشناسان معماری، سلجوقیه را به عنوان دوره ی احیای هنر و تمدن اسلامی در ایران می شناسند.

معماری ایلخانی

حدود 90 درصد بناهایی که از دوره ی ایلخانی به جا مانده است، دارای ماهیت مذهبی و یا قبرستان ها هستند. شاید برجسته ترین ویژگی معماری ایلخانی، آمادگی آن برای پیروی از نمونه های متداول در دوره سلجوقی بود.

در این دوره، معماری ایرانی از آثار معرق و کاشی کاری هایی با رنگ های جدید و روشن استفاده های گسترده ای کرد.

معماری تیموریان

در دوره ی تیموریان، معماری ایرانی ویژگی های خاص خود را داشت. مانند: استفاده از کاشی های لعاب کاری شده ی تک رنگ روشن و تیره در نمای خارجی ،به کار بردن انواع مختلفی از طاق ها دربناها و محاسبه دقیق اندازه و ابعاد آن که به عنوان بخش جدایی ناپذیر ساختار ملی انتخاب شدند. بناهای گنبدی شکل به طور ضمنی توجه معماران تیموری را به خود جلب کرد. معماری ایرانی در این دوره با الگوهای گنبدی شکل شروع به رشد بی سابقه ای کرد. نماهای خارجی گنبد ها با کاشی کاری و نقش و نگار هایی که از چین تاثیر می گرفتند، تزیین می شدند.

معماری صفوی

در دوره ی صفویه، درسراسر کشور شبکه هایی برای تسهیل حمل و نقل و ترویج تجارت ساخته شد. معماری صفوی فعالیت های ساختاری سایر کشور ها را تحت تاثیر قرار داد. در میان معماران این دوره گرایشی به ساختار های فرورفته مانند سوله برای ورودی ها وجود داشت. کاشی ها در مقایسه با دوره های قبلی، سطوح وسیع تری را پوشاندند. همچنین رنگ ها نقش مهمی در معماری ایران دوره ی صفوی به خود گرفتند؛ به گونه ای که دغدغه ی اصلی معماران به جای ساختار بناها، رنگ های به کار رفته در آن  بود. معماری صفوی در واقع اوج مهارت و تجربه معماران ایرانی بود که در آن نقش و نگار های سنتی به راحتی در مقیاس های بزرگ به کار می رفتند. بسیاری از ساختار های عملکردی مانند پل ها، بازارها، حمام ها، سد ها و برج های مراقبتی ساخته ی معماری صفوی است.

معماری زند

در دوران زند، معماری در حال ترقی بود که اساسا به منابع دوران صفوی، سلجوقی و معماری پیش از اسلام نگاه می کرد و با معماری هند و اروپا تطبیق می داد. آنچه بیش از پیش در معماری ایرانی دوران زند جلوه می کرد، کاشی های براق با رنگ های تازه و تقریبا صورتی معروف به «کاشی زند» بود.

معماری قاجار   

برخی اشکال جدید در معماری ایران مانند حیاط های کاملا عمیق و دروازه های ورودی در شهر های اصلی، توسط معماران این دوره ساخته شد. در دوره ی قاجار، معماری نظامی توجه زیادی را به خود جلب کرد به طوریکه کاخ های حکومتی، کاخ های تابستانی، پناهگاهای شکاری پدید آمدند. همچنین تالار های آینه کاری شده در طول این دوره رواج یافت.